Sơ đồ tư duy vật lý 6 chương nhiệt học dễ hiểu và dễ nhớ

Kiến thức cần nhớ 

Nội dung

Hiện tượng nở ra của chất rắn gặp trong đời sống

Tháp epphen ở Pháp tạo bởi thép (chất rắn), vào mùa hè tháp giãn nở vì nhiệt nên độ cao của nó tăng thêm 

Lý thuyết sự nở vì nhiệt của chất rắn 

Các chất rắn nở ra khi gặp nhiệt độ cao và co lại khi gặp nhiệt độ giảm 

Các chất rắn khác nhau có độ nở vì nhiệt khác nhau.

Ví dụ khi nhiệt độ tăng thì độ tăng thể tích của các chất rắn dưới đây là khác nhau

• Nhôm: 3,54 cm3

• Đồng: 3,55 cm3

• Sắt: 1,80 cm3

Ứng dụng sự nở vì nhiệt của chất rắn

• Ứng dụng trong chế tạo băng kép 

• Làm khâu dao, khâu liềm 

• Trên đường ray xe lửa, giữa các thanh ray thường để hở 1 khe nhỏ. Vì khi nhiệt độ tăng, thanh ray có thể nở dài ra.

Câu hỏi vận dụng

Vì sao khoảng cách giữa các viên gạch được lát bên ngoài trời có khoảng cách lớn hơn so với khoảng cách các viên gạch lát bên trong nhà?

(Đáp án: Vì nhiệt độ thời tiết ngoài trời khi tăng lên dẫn đến sự giãn nở giữa các viên gạch.) 

Kiến thức cần nhớ 

Nội dung 

Hiện tượng nở ra của chất lỏng gặp trong đời sống

Khi ta đun nước, đổ đầy nước vào ấm thì khi nhiệt độ tăng sẽ làm nước tràn ra.

Lý thuyết sự nở vì nhiệt của chất lỏng 

Chất lỏng nở ra khi nóng lên: Khi nhiệt độ xung quanh tăng lên, chất lỏng có hiện tượng nở ra. Tùy thuộc vào mức nhiệt độ mà chất lỏng nở ra nhiều hay ít 

Chất lỏng co lại khi lạnh đi: Khi nhiệt độ giảm, chất lỏng bắt đầu co lại. Mức độ co lại nhiều hay ít tùy thuộc vào độ giảm của nhiệt độ 

Các chất lỏng khác nhau có sự nở vì nhiệt khác nhau

Ví dụ khi nhiệt độ tăng, độ tăng thể tích của một số chất lỏng như sau

• Rượu: 58 cm3 

• Dầu hỏa: 55 cm3 

• Thủy ngân: 9 cm3 

Ứng dụng sự nở vì nhiệt của chất lỏng 

• Sản xuất chai nước ngọt người ta chỉ để vơi chai, không đổ đầy vì khi gặp nhiệt độ cao chai có thể vỡ ra 

• Đun ấm nước để vơi ấm nếu không khi nước sôi dễ bị tràn nước ra ngoài 

• Ứng dụng làm nhiệt kế đo nhiệt độ 

…

Câu hỏi vận dụng

Hiện tượng nào sẽ xảy ra khi nung nóng một lượng chất lỏng?

(Đáp án: khi đun nóng một lượng chất lỏng thì thể tích của chất lỏng tăng) 

Kiến thức cần nhớ 

Nội dung 

Hiện tượng nở ra của chất khí gặp trong đời sống 

Đun nước sôi, nước chuyển thành thể khí. Nhiệt độ sôi tăng thì ta thấy càng nhiều khí thoát ra ngoài 

Lý thuyết sự nở vì nhiệt của chất khí 

Chất khí nở ra khi nóng lên và co lại khi lạnh đi 

Các chất khí khác nhau thì nở vì nhiệt giống nhau 

Ví dụ: Khi nhiệt độ tăng thêm thì độ tăng thể tích của không khí, hơi nước, ô-xi đều là 183 cm3 

Ứng dụng sự nở vì nhiệt của chất khí 

• Bơm xe đạp tránh bơm quá căng vì khi gặp trời nóng dễ gây nổ lốp 

• Nhúng quả bóng nhựa bị bóp méo vào nước ấm thì quả bóng sẽ tự phồng lên 

• Khinh khí cầu chứa khí nóng bên trong nên có thể bay lên được 

…

Câu hỏi vận dụng 

Khi nhúng quả bóng bàn bị móp vào trong nước nóng, nó sẽ phồng trở lại. Vì sao vậy?

(Đáp án: Vì nước nóng làm cho khí trong quả bóng nở ra) 

Chất rắn 

Chất lỏng 

Chất khí 

Các chất rắn khác nhau nở vì nhiệt khác nhau 

Các chất lỏng khác nhau cũng nở vì nhiệt khác nhau 

Tuy nhiên các chất khí khác nhau nở vì nhiệt giống nhau 

Chất rắn nở vì nhiệt ít hơn chất lỏng và chất khí 

Chất lỏng nở vì nhiệt nhiều hơn chất rắn 

Chất khí nở vì nhiệt nhiều hơn chất lỏng và chất rắn 

Kiến thức cần nhớ 

Nội dung 

Định nghĩa nhiệt kế 

Nhiệt kế là dụng cụ dùng để đo nhiệt độ. Từ nhiệt kế bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp, “nhiệt” có nghĩa là nhiệt độ, “kế” nghĩa là đo lường. 

Công dụng của nhiệt kế

Công dụng chính của nhiệt kế dùng để đo nhiệt độ. Nhiệt kế được sử dụng với nhiều mục đích khác nhau chẳng hạn như 

• Đo nhiệt độ cơ thể khi kiểm tra sức khỏe 

• Đo kiểm tra thực phẩm 

• Sử dụng nhiệt kế đo trong các phòng thí nghiệm 

• Nhiệt kế trong các dụng cụ máy lạnh, tủ lạnh, điều hòa…

• Nhiệt kế dùng để đo khí hậu ngoài trời

• … 

Cấu tạo của nhiệt kế

Hầu hết các nhiệt kế gồm hai bộ phận chính 

• Phần cảm biến nhiệt độ 

• Phần hiển thị kết quả - Có bảng chia độ hiển thị giới hạn đo (GHĐ) và độ chia nhỏ nhất (ĐCNN) 

Nguyên tắc hoạt động của nhiệt kế

Nhiệt kế hoạt động dựa trên sự giãn nở vì nhiệt của các chất: Nóng thì nở ra, lạnh thì co vào 

Các loại nhiệt kế

• Nhiệt kế rượu: Có thể thay thế cho nhiệt kế thủy ngân và cũng có chức năng tương tự như là đo nhiệt độ nước, môi trường, khí quyển,... Nhiệt kế rượu đo được nhiệt độ thấp

• Nhiệt kế thủy ngân: Có từ lâu đời và được sử dụng rộng rãi 

• Nhiệt kế điện tử: Gồm phần cảm biến, LCD và nút mở tắt nguồn. Nhiệt kế đo chính xác, an toàn khi sử dụng. 

Ngoài ra còn nhiều loại nhiệt kế khác như: Nhiệt kế điện, nhiệt kế kim loại, các loại nhiệt kế chuyên dụng khác… 

Thang nhiệt độ Xenxiut

Thang nhiệt độ Farenhai

Thang nhiệt độ Kenvin

Đơn vị

°C (độ C) 

°F (độ F) 

°K (độ K) 

Quy ước 

• Nhiệt độ nước đá đang tan là °C 

• Nhiệt độ nước đang sôi là 100 °C

• Nhiệt độ nước đá đang tan là 32°F

• Nhiệt độ nước đang sôi là  212°F.

• Nhiệt độ 0°C  tương ứng với 273°K  

• 100°C  tương ứng với 373°K 

Công thức cần nhớ 

• 1°C = 1,8°F

• °C = (°F - 32°F)/1,8°F

• 1°C = 274°K 

°F = °C x 1,8°F + 32°F

Kiến thức cần nhớ 

Nội dung 

Sự nóng chảy là gì? Ví dụ 

Khi các chất chuyển từ thể rắn sang thể lỏng ta gọi là sự nóng chảy 

Ví dụ hiện tượng đá tan thành nước 

Sự đông đặc là gì? Ví dụ 

Khi các chất chuyển từ thể lỏng sang thể rắn ta gọi là sự đông đặc 

Ví dụ hiện tượng nước đóng băng ở một số nơi nhiệt độ thấp trên thế giới 

Đặc điểm của sự nóng chảy và đông đặc 

• Mỗi chất đều nóng chảy hay đông đặc ở một nhiệt độ nhất định. Ta gọi nhiệt độ đó là nhiệt độ nóng chảy. 

• Nhiệt độ nóng chảy của các chất khác nhau là khác nhau 

• Nhiệt độ của vật KHÔNG thay đổi trong suốt thời gian nóng chảy 

• Nóng chảy và đông đặc là hai quá trình hoàn toàn trái ngược nhau 

Ứng dụng của sự nóng chảy và đông đặc trong đời sống 

Ứng dụng của sự nóng chảy: 

• Ứng dụng vào làm đúc đồng, chuông,... 

• Ứng dụng trong nghề tạo hình thủy tinh: Chai, lọ, vật trang trí… 

• Làm nến

• … 

Ứng dụng của sự đông đặc 

• Làm kem, làm đá 

• Trong ngành công nghiệp luyện kim 

Kiến thức cần nhớ 

Nội dung 

Sự bay hơi là gì? Ví dụ 

Sự bay hơi là quá trình chuyển từ thể lỏng sang thể hơi của một chất 

Ví dụ: Ta nhìn thấy hiện tượng bốc hơi từ mặt hồ lên không trung. 

Sự ngưng tụ là gì? Ví dụ 

Sự ngưng tụ là quá trình chuyển từ thể hơi sang thể lỏng 

Ví dụ: Buổi sáng sớm ta thấy những giọt nước đọng lại trên lá cây (hay còn gọi là giọt sương mai) 

Đặc điểm của sự bay hơi và sự ngưng tụ 

Đặc điểm sự bay hơi 

• Không chỉ riêng nước, mà hầu chất chất lỏng đều bay hơi 

• Ở nhiệt độ bất kì của chất lỏng, sự bay hơi sẽ diễn ra 

• Có thể nhìn thấy sự bay hơi bằng mắt thường qua việc quan sát ấm nước khi đun sôi 

Đặc điểm sự ngưng tụ 

• Ngưng tụ là quá trình ngược với bay hơi 

Tốc độ bay hơi và ngưng tụ phụ thuộc vào những yếu tố nào 

Quá trình bay hơi nhanh & ngưng tụ nhanh hay chậm đều phụ thuộc vào hai yếu tố: Nhiệt độ và áp suất

• Nhiệt độ càng cao thì sự bay hơi càng nhanh, ngưng tụ càng chậm 

• Nhiệt độ càng thấp thì sự bay hơi càng chậm. Ngưng tụ càng nhanh 

• Áp suất càng cao thì bay hơi càng chậm, ngưng tụ càng nhanh 

• Áp suất càng thấp thì bay hơi càng nhanh, ngưng tụ càng chậm 

Ứng dụng trong đời sống 

• Nếu sử dụng dầu gió, ta nên đậy kín nắp thì lượng dầu sẽ không dần cạn đi. 

• Trong ngành in ấn, sơn phủ người ta cũng ứng dụng sự bay hơi 

• …

Kiến thức cần nhớ 

Nội dung 

Sự sôi là gì? Ví dụ 

Quá trình chuyển từ thể lỏng sang thể khí xảy ra ở cả bên trong và trên bề mặt chất lỏng gọi là sự sôi 

Ví dụ: Nước đun tới 100 độ thì sôi (Nước bốc hơi và sôi sùng sục) 

Đặc điểm của sự sôi 

• Nhiệt độ của một chất lỏng khi sôi gọi là nhiệt độ sôi của chất đó 

• Trong suốt thời gian sôi, nhiệt độ của chất lỏng không thay đổi 

• Các chất khác nhau có nhiệt độ sôi khác nhau 

Sự sôi 

Sự bay hơi 

• Đối với sự sôi chất lỏng bay hơi trên bề mặt thoáng + trong lòng chất lỏng 

• Sự sôi xảy ra ở nhiệt độ sôi nhất định 

• Trong khi sôi, nhiệt độ chất lỏng không thay đổi 

• Khi có sự bay hơi, chất lỏng chỉ bay hơi trên bề mặt thoáng 

• Sự bay hơi xảy ra ở bất kỳ nhiệt độ nào 

• Khi bay hơi nhiệt độ chất lỏng tăng 

Ứng dụng của sự sôi 

Khi nấu thực phẩm cần nấu chín, nước uống cần đun sôi…